ZAGADNIENIA OGÓLNE
Aktualna sytuacja związana z panującym stanem pandemii, wymusza dostosowanie całego systemu prawnego do nowych okoliczności. Wszystkie dziedziny życia obywateli ulegają zmianie, z tego względu nie powinien zaskakiwać szeroki zakres przedmiotowy proponowanych regulacji w tzw. tarczy antykryzysowej. Ze względu na funkcje prawa karnego, takie jak prewencja, a także zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczeństwa, oczywistym wydaje się fakt, że również ono powinno zostać zmodyfikowane. Głównym celem modyfikacji jest dostosowanie procedur, a także funkcjonowania organów państwowych, do szeroko rozumianej walki z COVID-2019 oraz jego skutkami. Proponowane zmiany dotyczą min.:
• Kodeksu Wykroczeń, dodając nowy artykuł do rozdziału zawierającego wykroczenia przeciwko instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym;
• Kodeksu Karnego, w zakresie art. 161, art. 190a oraz częściowej depenalizacji czynu zabronionego z art. 296;
• Kodeksu Postępowania Karnego, dodając nowe artykuły regulujące kwestie stosowania środków zapobiegawczych (258a, 267a), a także zmieniając procedurę stosowaną przy zwrocie przedmiotów, o których mowa w art. 217
Przedmiotem zmian są również przepisy Kodeksu Karnego Skarbowego , a także Kodeksu Karnego Wykonawczego . Ustawa uchwalona została 28 marca przez Sejm, jednak trafić musi jeszcze do Senatu, a następnie do podpisu Prezydenta, z tego względu jej finalne brzmienie może ulec zmianie.
POLICJA I STRAŻ GRANICZNA
Nowy przepis jaki znalazłby się w Kodeksie Wykroczeń, jeśli „tarcza antykryzysowa” zostanie przyjęta, odnosi się do uniemożliwiania lub istotnego utrudniania wykonywania czynności służbowych, dokonywanych przez funkcjonariusza Policji lub Straży Granicznej. Regulacja mówi o sytuacji, w której zachodzi umyślne niestosowanie się do poleceń, wydanych na podstawie prawa, przez wymienione wyżej podmioty. Kara przewidziana za to wykroczenie to areszt, ograniczenie wolności albo grzywna. Warto zauważyć, że przepis nie mówi bezpośrednio o karalności niestosowania się do poleceń funkcjonariuszy. Jest to jedynie okoliczność, która zachodzić ma przy uniemożliwieniu wykonania przez te podmioty czynności służbowych. Takie sformułowanie może być konfundujące i prowadzić do interpretacyjnych problemów, a co a tym idzie rozmijać się z celem jaki przypisany był tej regulacji. Szczególnie w świetle uzasadnienia ustawy, które wskazuje, że przyjęcie takiego rozwiązania ma na celu zwiększenie skuteczności interwencji podejmowanych przez funkcjonariuszy tych organów, a także urzeczywistnienie przysługującego im prawa do wydawania poleceń na podstawie ustaw szczególnych. Regulacja ma na celu szczególnie umożliwienie funkcjonariuszom kontroli nad stosowaniem się obywateli do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 marca 2020 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii, a także innych przepisów mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa w związku z COVID-2019. Warto jednak wskazać, że przepis ten ma duże znaczenie z perspektywy pozycji jednostki względem organów państwowych, a trudno przewidzieć czy po ustaniu kryzysowej sytuacji w jakiej się znajdujemy, zostanie on uchylony. Z tego względu narodzić się mogą wątpliwości czy tego typu regulacja, stwarzająca pewne pole do nadużyć władzy przez organy publiczne, powinna być wprowadzona w sposób szybki oraz w obecności wielu innych przepisów, niezwiązanych z nią przedmiotowo.
PROPOZYCJE ZMIAN W KODEKSIE KARNYM
„Tarcza antykryzysowa” skupia się również na przepisach Kodeksu Karnego. Zgodnie z ustawą, nie popełnia przestępstwa z art. 296 § 1-4, kto nie ustala lub nie dochodzi od wykonawców należności powstałych przez niewykonywanie lub nienależyte wykonanie umowy w sprawie zamówienia publicznego na skutek okoliczności związanych z COVID-19, lub dokonanie zmiany umowy na podstawie projektowanych przepisów. Zadaniem wyżej wspomnianego artykułu jest ochrona interesów podmiotów, które powierzają innej osobie zajmowanie się ich działalnością gospodarczą oraz innymi aspektami majątkowymi. Zgodnie z przepisem mogłyby być one naruszone przez nadużycie uprawnień, czy też niedopełnienie ciążącego obowiązku. Szczególna sytuacja, jaka nastała, uzasadnia jednak, aby stworzyć wyjątki od stosowania tego rozwiązania. Służy ono nie tylko ochronie podmiotów zobowiązanych do powstrzymania się od tzw. „niegospodarności”, ale także pośrednio kontrahentów, którzy ze względu na panującą epidemię, nie byli w stanie należycie wykonać swoich obowiązków, w części czy też w całości. Rozwiązanie skupia się na swojego rodzaju „biernym” aspekcie niegospodarności, polegającym na powstrzymaniu się od dochodzenia powstałych należności. Nie chroni natomiast podmiotów zarządzających od konsekwencji za szkodę, powstałą przez działanie, polegające np. na zaciągnięciu znacznego zobowiązania w celu zakupu towarów pierwszej potrzeby, które ze względu na panującą epidemię, dostępne są na rynku po zawyżonych cenach. Uwzględnienie również tego aspektu pozwoliłoby na efektywniejsze zabezpieczenie ich pozycji. Z tego względu rozwiązanie ocenić można jako trafne, jednak niekompleksowe i niewystarczające w aktualnej sytuacji.
Kolejne zmiany przewidziane są w zakresie art. 161, a także 190a. W pierwszym z nich zostają zwiększone kary obowiązujące w § 1 oraz 2, a także dodany typ kwalifikowany. W paragrafie pierwszym, wspomnianego artykułu, który dotyczy narażenia na zarażenie wirusem HIV, górna granica kary zostaje zwiększona z 3 na 8 lat, a w paragrafie drugim, związanym z zarażeniem chorobą weneryczną, zakaźną ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, z roku na lat 5. Paragraf trzeci obejmuje natomiast typ kwalifikowany, przestępstwa z paragrafu drugiego. W sytuacji, w której narażenie obejmuje wiele osób, przewidziana kara wynosi od roku do lat 10.
Modyfikacje art. 190a dotyczące uporczywego nękania również odnoszą się co do wymiaru kary, ale także zmieniają brzmienie pierwszego oraz drugiego paragrafu. Kolejno w pierwszym z nich, sankcjonowane jest już nie tylko istotne naruszanie prywatności i wzbudzanie uzasadnionego poczucia zagrożenia, ale również poniżenia lub udręczenia. Dodatkowo proponowana zmiana tego paragrafu obejmuje także wymiar kary. Aktualnie brak jest dolnej granicy, a górna wynosi 3 lata. Po modyfikacji byłoby to „od 6 miesięcy do lat 8”. W paragrafie drugim uwzględniono natomiast ochronę -obok danych osobowych i wizerunku osoby- również „innych danych, za pomocą których jest ona publicznie identyfikowana”. W paragrafie trzecim, stanowiącym typ kwalifikowany, wyżej wspomnianych czynów zabronionych, kara z „od roku do lat 10” podwyższona miałaby być do „od lat 2 do 12”.
Zmiany w zakresie Kodeksu Karnego budzić mogą wiele wątpliwości dotyczących funkcji, jaką pełnić mają one w zwalczaniu zagrożenia epidemicznego w Polsce. O ile odejście od karalności tzw. „niegospodarności” czy też zwiększenie kary za narażenie na zarażenie z art. 161 § 2 k.k., wydaje się być zasadne w kontekście obecnej sytuacji, o tyle przy pozostałych modyfikacjach trudno dopatrywać się uzasadnienia wprowadzenia ich w projekcie, jakim jest „tarcza antykryzysowa”. Odpowiedzi w tym wymiarze nie udziela również prawodawca, omijając kwestie przepisów 161 oraz 190a, w uzasadnieniu ustawy.
DEPOZYTY POCHODZĄCE Z PRZESTĘPSTWA
W ramach Kodeksu Postępowania Karnego modyfikacji poddana została kwestia przedmiotów, zatrzymanych na podstawie art. 217. Ustawa obejmuje dodanie art. 232b, zgodnie z którym w trakcie trwania epidemii lub stanu epidemicznego, zajęte przedmioty mające znaczenie dla zdrowia lub bezpieczeństwa publicznego, mogą zostać nieodpłatnie przekazane podmiotom leczniczym, Państwowej Straży Pożarnej, Siłom Zbrojnym Rzeczypospolitej Polskiej, Policji, Straży Granicznej oraz instytucjom państwowym i samorządowym.
Rozwiązanie to jest niezwykle ciekawe i trudno jednoznacznie stwierdzić jaką instytucję wprowadza do kodeksu. Z jednej strony, regulacja wykazuje cechy przepadku, przekazując rzecz związaną z przestępstwem na własność Skarbu Państwa, z drugiej natomiast można dopatrywać się w niej właściwości „nieodpłatnego przekazania” zachodzącego między jednostkami sektora publicznego. Przekazania takie regulowane są przez odrębne przepisy związane ze sposobem gospodarowania składnikami rzeczowymi majątku ruchomego Skarbu Państwa. Bardziej przekonujący wydaje się jednak pogląd określający regulacje z 232b jako przepadek, ponieważ sam fakt zatrzymania rzeczy na podstawie art. 217, nie sprawia, że staje się ona automatycznie własnością organu zatrzymującego, a tylko w takiej sytuacji byłby on uprawniony do przekazania go innemu podmiotowi państwowemu. Nie można jednak zapominać, że przepadek jako instrument prawa karnego, wykonywany jest dopiero po uprawomocnieniu się wyroku, co nie będzie miało miejsca w przypadku instytucji z 232b. Ustanowienie na rzecz Skarbu Państwa, uzasadnione jest zapotrzebowaniem organów państwowych, realizujących interes publiczny, szczególnie mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa oraz ochronę zdrowia. Uprawnienie do orzeczenia takiego środka, ma w postępowaniu przygotowawczym prokurator, natomiast po wniesieniu aktu oskarżenia- sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Na postanowienie w tym przedmiocie, przysługuje zażalenie, jednak wniesienie go nie wstrzymuje wykonania postanowienia. Warto zauważyć, że interes osoby, której przedmiot uległ przepadkowi, nie pozostaje bez możliwości dochodzenia swoich praw. W przypadku uchylenia orzeczenia, czy też zwolnienia rzeczy w wyniku wniesionego powództwa, zastosowanie ma art. 192 Kodeksu karnego wykonawczego. Na jego podstawie osoba, która utraciła rzecz, nie mogąc otrzymać jej zwrotu, może domagać się odpowiedzialności Skarbu Państwa za wyrządzoną szkodę. Prawodawca wskazuje na fakt, iż w sytuacji zagrożenia epidemicznego, niszczenie substancji mogących przyczynić się do wsparcia organów państwowych w walce z COVID-2019, wypełniałoby znamiona marnotrawstwa, natomiast pozostawienie ich w depozycie, również wydaje się bezcelowym. Warto podkreślić, że instytucja ta nie pozwala na orzeczenie przepadku, w każdych okolicznościach, w których wymagałby tego interes publiczny, ale że warunkiem jej zastosowania jest występowanie zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii. Mimo tych szczególnych okoliczności, nie można pominąć faktu, że regulacja jest znaczącą ingerencją w prawo własności, którego ochrona zapewniona jest nawet na szczeblu konstytucyjnym.
Znaczenie naruszenia potęguje fakt, że do zastosowania procedury nie jest wymagany prawomocny wyrok, a wniesione na nią zażalenie nie zatrzymuje jej wykonania. Rodzi to wątpliwości czy rozwiązanie ingerujące w tak podstawową wartość przysługującą jednostce, powinno być wprowadzone w wyjątkowym stanie, przy krótkim czasie na analizę jego konsekwencji.
STOSOWANIE ŚRODKÓW ZAPOBIEGAWCZYCH
Tzw. „tarcza antykryzysowa” przewiduje również zmiany w zakresie stosowania środków zapobiegawczych. Do kodeksu postępowania karnego dodane mają być dwa nowe artykuły, 258a- odnoszący się do zmiany stosowanego środka przy stwierdzeniu nieskuteczności dotychczasowego, a także 267a- mówiący o środku zapobiegawczym stosowanym wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione na szkodę członka personelu medycznego. Przed poprawkami naniesionymi przez Sejm, w projekcie znajdowała się propozycja wprowadzenia do katalogu środków zapobiegawczych aresztu domowego, jednak ostatecznie zrezygnowano z tego rozwiązania. Art. 258a nakłada na prokuratora lub sędziego obowiązek zmiany środka zapobiegawczego, w sytuacji gdy oskarżony uniemożliwia lub utrudnia wykonywanie zastosowanego wobec niego środka zapobiegawczego lub umyślnie naruszył obowiązek lub zakaz związany ze stosowaniem takiego środka. Zmiana ma być przeprowadzona tak, aby nowy środek realizował cele, dla których został ustanowiony. Nie jest to instytucja zupełnie nowa dla kodeksu postępowania karnego, gdyż podobne rozwiązanie zaobserwować można w art. 253. Wskazuje on, że środek należy zmienić lub uchylić, jeżeli ustają przyczyny, w skutek których został ustanowiony, lub też powstają przyczyny uzasadniające takie działanie. Nie precyzuje on jednak wspomnianych powodów, co więcej zakłada możliwość całkowitego uchylenia środka czy też wprowadzenia łagodniejszego rozwiązania względem oskarżonego. Brzmienie art. 258a, wskazywać może, że stosowany on będzie w celu zaostrzenia środka zapobiegawczego. Nasuwa się w tej sytuacji pytanie, czy jego pojawienie się w kodeksie, doprowadzić może do zwiększenia częstotliwości orzekania tymczasowego aresztowania. W sytuacji, w której jeden ze środków nieizolacyjnych okaże się nieskuteczny, a organy zobowiązane będą do wdrożenia rozwiązania realizującego odpowiednio postawione mu cele, okazać się może, że za środek taki uznane zostanie w większości przypadków tymczasowe aresztowanie.
Kolejna modyfikacja przewidziana jest przez dodanie art. 267a. Jego celem jest ochrona członków personelu medycznego, a także osób przybranych personelowi medycznemu do pomocy. Jeśli przestępstwo zostało popełnione przeciwko tym osobom, w związku z wykonywaniem przez nie czynności opieki medycznej, czy też pomocy przy tego typu czynnościach, można orzec względem oskarżonego zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego na wskazaną odległość, zakaz kontaktów czy też publikacji, w tym dokonywanych za pomocą systemów informatycznych lub sieci telekomunikacyjnych treści godzących w prawnie chronione dobra pokrzywdzonego. Zakaz publikacji wyżej określonych treści obowiązuje w stosunku do wszystkich materiałów, niezależnie od ich pochodzenia. Oznacza to, że nie ma za znaczenia czy treści te zostały utworzone przez pokrzywdzonego, czy też przez osobę trzecią. Łącznie z opisywanymi wyżej środkami, orzeczone zostać może zostać również poręczenie majątkowe. Regulacja ta poza zapewnieniem prawidłowego przebiegu procesu, ma na celu ochronę grupy, która z powodu zaistniałej sytuacji, jest szczególnie zagrożona. Uzasadnienie wydaje się oczywiście zasadne, jednak wątpliwa jest konieczność wprowadzenia tego rozwiązania. Kodeks postępowania karnego już w aktualnym brzmieniu zapewnia możliwość ustanowienia zakazu kontaktowania się z pokrzywdzonym, czy też z innymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość, przebywania w określonych miejscach, czy też innych ograniczeń swobody oskarżonego. Katalog ten dostępny jest w ramach dozoru, regulowanego przez art. 275. Zawarte w nim środki wydają się w pełni odpowiadać propozycji z art. 267a, z tego względu nie ma potrzeby, aby kwestia regulowana ta była przez nowy, odrębny przepis.
PODSUMOWANIE
Celem wprowadzenia tzw. tarczy antykryzysowej jest szybka i w miarę możliwości kompleksowa reakcja na rozwijającą się epidemię i jej społeczne oraz gospodarcze skutki. Ustawa, w szerokim stopniu, dotyka aspektów karnoprawnych, modyfikując przepisy materialne, jak i zarówno formalne. Celem opisanych w tym alercie zmian jest w głównej mierze ochrona interesu publicznego, ale także poszczególnych jednostek, które najbardziej dotkliwie mogą odczuć konsekwencje COVID-2019. Niestety pośpiech legislacyjny wpływa znacząco na jasność oraz precyzję wprowadzonych przepisów. Dodatkowo są one często związane z podstawowymi prawami oraz wolnościami jednostki. Wszelkie tego typu instytucje powinny być kompleksowo przedyskutowane, a także dokładnie ocenione pod kątem potencjalnych naruszeń czy też zasadności i konieczności ich wprowadzania. Zastanawiający jest również fakt, że przy części regulacji trudno doszukiwać się nawiązania do aktualnej sytuacji, a co więcej pominięte zostały one w części uzasadniającej ustawę. Nowe przepisy rodzić mogą problemy na polu ich interpretacji, a przy niektórych pojawią się pytanie czy nie staną się martwymi zapisami. Przy analizie ustawy nasuwa się wiele pytań, niestety większość odpowiedzi poznamy dopiero po pewnym czasie stosowania jej przepisów.
